ΔΙΑΛΟΓΟΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ

Ταυτότητες της Κύπρου: Σκοτώνοντας το φάντασμα

Του Νικήτα Διαμαντόπουλου

«Αν δεν είμαι αρκετά Κύπριος, και αν δεν είμαι αρκετά Τούρκος, τότε πες μου, τί είμαι;»
–  20χρονος Τουρκοκύπριος πολίτης που ζει στη Νότια πλευρά της Λευκωσίας, ανακατασκευάζοντας τη ρήση του Dr. Don Shirley από το «Πράσινο Βιβλίο» (2018)

Οι επίσημες γλώσσες της Κύπρου: Δύο (Ελληνικά και Τουρκικά). Οι πλευρές στις οποίες είναι χωρισμένη η πρωτεύουσα, η Λευκωσία: Δύο (Νότια-Ελληνική και Βόρεια-Τουρκική). Οι εθνικές ταυτότητες που συνυπάρχουν στη νήσο: Δύο (Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι). Εδώ και 46 χρόνια, μετά την Τουρκική εισβολή, η Κύπρος είναι «η χώρα των δύο», προσπαθώντας συνεχώς να γίνει «η χώρα του ενός». Η 38χρονη Τουρκοκύπρια Tanur Tsiknakis και ο επίσης 38χρονος Έλληνας Μιχάλης Τσικνάκης έχουν ήδη ξεκινήσει την προσπάθεια αυτή.

Θολώνοντας την πράσινη γραμμή

Το ζευγάρι ζει και εργάζεται στη νότια πλευρά της Λευκωσίας εδώ και τρία χρόνια. Μαζί, εξάλλου, έχουν κερδίσει δύο συνεχόμενες φορές (2016-2017) το ποσό των 10.000 ευρώ στα «Δικοινοτικά Βραβεία της Κύπρου» του“Stelios Philanthropic Foundation”, στην κατηγορία «Σύντροφοι στη Ζωή». Συναντήθηκαν στο διαδίκτυο, γνωρίστηκαν, ερωτεύτηκαν, έκαναν γαμήλιο πάρτι στην ουδέτερη ζώνη. Παντρεύτηκαν το 2016.

Η συζήτησή μας ξεκινά με το ζεύγος να περιγράφει το «εξάμηνο της παράνοιας»: Τον Οκτώβριο του 2016, η Βόρεια Κύπρος αποφάσισε να ακολουθήσει το παράδειγμα της Τουρκίας, και να διατηρήσει τη θερινή ώρα καθ΄ όλη τη διάρκεια του έτους. Έτσι, μέχρι τον Μάρτιο του ίδιου έτους, τα δύο μισά της Λευκωσίας ζούσαν σε διαφορετικές ζώνες ώρας. «Είχαμε δύο ρολόγια στο σπίτι και δύο ρολόγια στα κινητά μας» αναφέρει το ζεύγος, περιγράφοντας μια πόλη χωρισμένη ιδεολογικά, χωρικά – και για έξι μήνες – χρονικά.

«Πολλοί Τουρκοκύπριοι δεν περνούν την πράσινη γραμμή επειδή δεν αισθάνονται ασφαλείς στην άλλη πλευρά, κάτι που ενδέχεται να οφείλεται στην ‘πλύση εγκεφάλου’ που έχουν υποστεί» αναφέρει η Tanur χαμογελώντας. Όταν επιτράπηκε η διέλευση ανθρώπων και εμπορευμάτων διαμέσου της γραμμής, στις 29 Απριλίου του 2004, η Tanur ήταν από τους πρώτους τουρκοκύπριους που πέρασαν στη νότια πλευρά, και από τους τελευταίους που γύρισε πίσω. «Τότε υπήρχε απαγόρευση κυκλοφορίας, με τους πολίτες της βόρειας πλευράς υποχρεωμένους να έχουν γυρίσει πριν τις 12:00» ανακαλεί, περιγράφοντας σταθμευμένα τουρκοκυπριακά αστυνομικά οχήματα και ασθενοφόρα να την περιμένουν στην είσοδο, ανήσυχα για την ακεραιότητά της. Η ίδια επέστρεψε γελώντας τα χαράματα.

Θραυσματικά πορτραίτα: Η απροσδιοριστία της ταυτότητας 

Η Tanur μεγάλωσε στη βόρεια Λευκωσία αλλά και σε γειτονικά χωριά, σπούδασε για να γίνει ραδιόφωνική και τηλεοπτική παραγωγός, και σήμερα παραδίδει μαθήματα scuba diving. «Έχω πολλές ταυτότητες, θα ήταν εύκολο να πω με σιγουριά πως είμαι κάτι συγκεκριμένο αλλά δεν είμαι. Όταν με ρωτάνε τι είμαι, δηλώνω Κύπρια» υπογραμμίζει, συνεχίζοντας: «Το πρόβλημα εδώ θα εξακολουθεί να υφίσταται, μέχρι οι κάτοικοι της Κύπρου να αρχίσουν να αποδέχονται την κυπριακή τους ταυτότητα πάνω από την τουρκική ή ελληνική. Για εμένα, είτε είσαι από τη βόρεια είτε από τη νότια πλευρά, είσαι Κύπριος».

Ο Μιχάλης γνέφει. «Υπάρχουν πολλοί ελληνοκύπριοι που δεν αποδέχονται καν την κυπριακή εθνικότητα. Αυτή υπάρχει» τονίζει, συμπληρώνοντας: «οι Κύπριοι, πέρα από τη γλώσσα και τη θρησκεία που τους χωρίζει, είναι ένα γένος ανθρώπων διαφορετικό από τους Έλληνες και τους Τούρκους. Μάλιστα, υπάρχουν κοινές λέξεις, τόσο στο βορά όσο και στο νότο, που δεν εμφανίζονται σε καμία από τις δύο γλώσσες». Ο Μιχάλης είναι μόνιμος πολίτης της Κύπρου εδώ και έξι χρόνια. Έχει πτυχίο χημικού και διαθέτει μαγαζί που πουλά κιθάρες (Guitar Remedy) στη νότια πλευρά του νησιού. Όπως αποκαλύπτει, όταν ήρθε στο νησί, οι Ελληνοκύπριοι τον δέχτηκαν απευθείας ως «δικό» τους.

Για τον Γεώργιο Καζαμία, αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου, οι εθνικές ταυτότητες στην Κύπρο είναι κεντρικότατης σημασίας. «Χωρίς αναφορά σε αυτές, η ιστορία της Κύπρου είναι σχεδόν ακατανόητη. Όταν εγκαθιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία, ακόμα και η συνταγματική αναφορά σε Ελληνική και Τουρκική κοινότητα της Κύπρου ήταν υποχώρηση. Οι δύο κοινότητες διεκδικούσαν Ένωση με την Ελλάδα (η Ελληνική) και διχοτόμηση (η Τουρκική). Η Κυπριακή Δημοκρατία ήταν συμβιβασμός ανάμεσα στις δύο στάσεις. Η ελληνοκυπριακή κοινότητα πέρασε από τη φάση της μερικής αποδοχής του συμβιβασμού αυτού (και της Δημοκρατίας) στην σχεδόν καθολική αποδοχή της μετά το 1974. Η νομιμοποίηση της ΚΔ στα μάτια των Ελλήνων Κυπρίων δεν τίθεται πλέον (μετά το 1974) σε αμφισβήτηση. Αυτή η κεντρική σημασία υπάρχει ακόμα, αν και ο βαθμός της ποικίλει» καταλήγει.

Ένα ανοιχτό τραύμα

Παρά τις προσπάθειες επικοινωνίας των δύο πλευρών, ωστόσο, και ανεξάρτητα αυτών, οι αναμνήσεις πολλές φορές δεν αφήνουν τις εθνικές ταυτότητες να «ξεθωριάσουν».

Το 2015, όταν η Tanur είχε ένα μικρό αυτοκινητιστικό ατύχημα στη νότια πλευρά, με ένα από τα λάστιχα του οχήματός της να καταστρέφεται, της αρνήθηκαν σέρβις. «Μόλις αντιλήφθηκαν ότι είμαι Τουρκοκύπρια, τα χρήματά μου ξαφνικά δεν τους έκαναν» γελά, προσθέτοντας ότι σε έναν ιδεατό κόσμο, δε θα έπρεπε να έχει σημασία από που κατάγεσαι.

Είναι αρκετοί οι φίλοι της που έχουν δεχθεί επιθέσεις κοντά στο γήπεδο του ΑΠΟΕΛ, στη νότια πλευρά, πριν νοσηλευτούν με σοβαρά τραύματα στο νοσοκομείο – πλέον, πολλοί τουρκοκύπριοι αποφεύγουν το συγκεκριμένο σημείο. «Μπορώ να καταλάβω γιατί φοβούνται – υπάρχει λόγος. Αυτή είναι και η αιτία που αγοράσαμε αυτοκίνητο με ελληνοκυπριακές πινακίδες» εξηγεί ο σύζυγός της.

Για πολλούς Ελληνοκύπριους, ωστόσο, τα δεδομένα είναι διαφορετικά.

«Υπάρχουν 1500 ‘εγκλωβισμένοι’ Έλληνες στην άλλη πλευρά» αναφέρει ο Γιώργος Μ., ένας ηλικιωμένος ελληνοκύπριος πολίτης, ο οποίος κάποτε έμενε στη βόρεια πλευρά της Λευκωσίας. Ο ίδιος δεν περνάει ποτέ την Πράσινη Γραμμή: «Δε δίνω ταυτότητα σε εκείνους» τονίζει, πριν συνεχίσει: «ειρήνη επιζητούν οι νεαροί Τουρκοκύπριοι – τον μεγάλο όμως δεν τον νοιάζει». 

Για τον Αντιδήμαρχο της Λευκωσίας, Κώστα Μαυρίδη, η Κύπρος βρίσκεται ακόμα σε εμπόλεμη κατάσταση.

Σύμφωνα με τον ίδιο, μάλιστα, οι Βρετανοί ήταν εκείνοι που καλλιέργησαν τον εθνικισμό μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων, κατά την αγγλική κυριαρχία της νήσου που ξεκίνησε ανεπίσημα το 1878, και διήρκησε 82 περίπου χρόνια.

«Κατά την εισβολή του 1974, το 39% της νήσου κατακτήθηκε και βρίσκεται ακόμα υπό κατοχή. 150.000 πρόσφυγες (πάνω από το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού και το ένα τρίτο των Ελληνοκυπρίων) έφυγαν πίσω στην Ελλάδα, 4.000 πέθαναν (μεταξύ των οποίων άμαχος πληθυσμός και γυναικόπαιδα), 1.900 αγνοούνται. Εδώ και 46 χρόνια, η κατοχή συνεχίζεται» υπογραμμίζει ο κ. Μαυρίδης, συμπληρώνοντας πως πριν την εισβολή, οι Τουρκοκύπριοι απάρτιζαν μόλις το 18% του συνολικού πληθυσμού.

Η ωμή αλήθεια, για τον αντιδήμαρχο, είναι αυτή: «Όλος ο κόσμος εδώ επιθυμεί να ζήσει ειρηνικά, ελεύθερος και ήσυχος – ωστόσο, οι προσπάθειες γεφύρωσης των σχέσεων μεταξύ των δύο ομάδων είναι κάπως επιφανειακές».

Διακοπή της αιμορραγίας και επούλωση

Συνάντησα την Φεζιλέ Οζατάκ στο Σπίτι της Συνεργασίας, στην οδό Μάρκου Δράκου (η οποία μετατρέπεται σε Ikinci Selim Cd μόλις 30 βήματα προς τα Βόρεια και διασχίζει την πράσινη γραμμή). Είναι 34 χρονών, Τουρκοκύπρια, και εργάζεται ως διακοσμήτρια εσωτερικών χώρων. Το 2014 ενημερώθηκε ότι έχει καρκίνο, με τους ιατρούς να της λένε πως θα πεθάνει εντός του έτους. Τον νίκησε. Συνέχισε. Συνεργάστηκε με τον Ελληνοκύπριο αρχιτέκτονα Μιχάλη Κωνσταντίνου, κερδίζοντας μαζί του 10.000 ευρώ από το “Stelios Philanthropic Foundation” για την ιδέα ενός κέντρου ενημέρωσης και αντιμετώπισης του καρκίνου. «Ο Μιχάλης καταλάβαινε τη ζωή μου, και εγώ τη δική του. Για εμένα, η ταυτότητα των δύο πλευρών είναι η ίδια: Κύπριοι. Το μόνο διαφορετικό είναι η θρησκεία, αν και, ακόμα και εκεί, έχουν έναν θεό και οι δύο» μειδιάζει.

Στο Σπίτι της Συνεργασίας, εντός της Πράσινης Ζώνης, βρίσκουν δημιουργικό καταφύγιο όλες οι ταυτότητες. 

Ο Μάριος Επαμεινώνδας, μέλος του ΔΣ στο «Σπίτι της Συνεργασίας», μεγάλωσε στη νότια πλευρά της Λευκωσίας. «Τότε, για πολλούς, η βόρεια μεριά ήταν το τέλος του κόσμου, ήταν μια πλευρά αόρατη» ανακαλεί, επισημαίνοντας ότι πάρα πολλοί Κύπριοι δεν έχουν περάσει ποτέ την Πράσινη Γραμμή, καθώς δεν ήθελαν να δουν τα «περασμένα μεγαλεία».

«Όλοι οι άνθρωποι, ανάλογα με την περίσταση, υιοθετούν διαφορετικές ταυτότητες – ωστόσο, η εθνική ταυτότητα είναι μια ‘βαριά αποσκευή’, και είναι δύσκολο να μην ταυτιστεί κάποιος μαζί της όταν αυτή διακυβεύεται» καταλήγει ο κ. Επαμεινώνδας.

Παρόλο που η εθνική ταυτότητα φαίνεται να φέρει ακόμα ένα ισχυρό συναισθηματικό φορτίο για πολλούς κατοίκους της Λευκωσίας, το Σπίτι της Συνεργασίας προχωρά με σταθερά βήματα προς μια κοινωνία δίχως διακρίσεις, η οποία θεμελιώνεται στην ισότητα και καλλιεργεί την κουλτούρα ειρήνης, ανεκτικότητας και μη-βίας. Εξάλλου, η πρωτοβουλία ξεκίνησε από μια ομάδα που αποτελείτο τόσο από Τουρκοκύπριους όσο και από Ελληνοκύπριους. Θεμελιώνοντας τις δράσεις του στην υπόθεση της επαφής, προσπαθεί να μειώσει τις προκαταλήψεις μέσω της εκτενούς και συχνής επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, μεταξύ των ομάδων, μεταξύ των ταυτοτήτων.

Ράβοντας την πληγή

Υπέρμαχος της ειρηνικής συνύπαρξης εμφανίζεται και ο 52χρονος Serdar Atai, ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως τουρκόφωνος Κύπριος. Στα “Stelios Awards 2016”, άλλωστε, μαζί με την Ελληνοκύπρια Ξένια Λοϊζίδου, κέρδισαν ως εκπρόσωποι δύο συνεργατικών οργανισμών (MASDER και ΑΚΤΗ) το χρηματικό έπαθλο των 10.000 ευρώ. Το έργο τους αφορούσε τη ρύπανση των θαλασσών και βραβεύτηκε στην κατηγορία «Περιβάλλον». 

«Είμαι μέλος του Δικοινοτικού Κινήματος από το 1997. Δούλεψα χωρίς διακοπή κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σε διάφορα έργα που ασχολούνται με τον ειρηνικό διάλογο και τη συνύπαρξη» δηλώνει ο Serdar, προσθέτοντας: «χρησιμοποιήσαμε το βραβευμένο μας έργο ως εργαλείο οικοδόμησης της ειρήνης – ναι – πιστεύω ακράδαντα ότι οι κυπριακές κοινότητες μπορούν να επιτύχουν μια βιώσιμη διαβίωση».

Για τον 42χρονο Ελληνοκύπριο Λάζαρο Λαζάρου και τη 39χρονη Τουρκοκύπρια σύζυγό του, Cemile Mustafa, επίσης νικητές των “Stelios Awards” (2017) στην κατηγορία «Ζευγάρια στη Ζωή», η ταυτότητα είναι βαρυσήμαντη, αν και συνοδεύει πολλά κοινωνικά προβλήματα και συνδέεται συχνά με στερεότυπα. Ο ίδιος εργάζεται ως ιδιωτικός υπάλληλος, ενώ η Cemile είναι δόκτωρ κλινικής ψυχολογίας. «Ναι, μπορούμε να ζήσουμε ειρηνικά, γιατί έτσι ήταν και πριν το 1974. Η αγάπη μπορεί να σπάσει τα τείχη» επισημάνει με σιγουριά ο Λάζαρος.

Η Ευρωπαϊκή ταυτότητα

Πέρα από τις εθνικές ταυτότητες της Κύπρου, τελευταία γίνεται λόγος και για την Ευρωπαϊκή ταυτότητα που καλούνται να επωμιστούν οι πολίτες.

Σύμφωνα με τον εκλεγμένο με τον ΔΗΣΥ βουλευτή στην Εκλογική Περιφέρεια Λευκωσίας, Δημήτρη Δημητρίου, οι δικοινοτικές ομάδες δεν είναι τόσο ενεργές στην Κύπρο, αν και μεγάλο μέρος του νεότερου πληθυσμού έρχεται σε επικοινωνία με την άλλη πλευρά.

«Η εθνική ταυτότητα διαδραματίζει (ακόμα) σημαντικό ρόλο στην επικοινωνία των Τουρκοκύπριων και των Ελληνοκύπριων» αναφέρει, εξηγώντας ότι είναι προτιμότερο οι πολίτες να ζουν ως Κύπριοι Ευρωπαίοι πολίτες σε μια Ευρωπαϊκή Κύπρο. Την άποψη αυτή μοιράζονται και άλλοι πολίτες της Λευκωσίας, θεωρώντας παρόλα αυτά ότι είναι δύσκολο να υιοθετηθεί μια Ευρωπαϊκή ταυτότητα όταν αισθάνονται ότι πρέπει να πολεμήσουν για έναν σκοπό.

Το φάντασμα

Εν τέλει, τί είναι το φάντασμα; Είναι ο ίσκιος της προκατάληψης, το αερικό μιας παρελθοντικής σύγκρουσης πολιτισμών, ταυτοτήτων, ανθρώπων, κόσμων; Είναι η «αόρατη» άλλη πλευρά που για πολλούς απαρτίζεται από πνεύματα κατακτητών της μόνης διαιρεμένης πρωτεύουσας στην Ευρώπη; Και αν είναι όλα αυτά, είναι εφικτό να ξορκιστεί και να εξοντωθεί εντελώς; Ίσως. Όπως και να έχει, όμως, ένα είναι το βέβαιο: η προσπάθεια – η μάχη εναντίον του αθάνατου φαντάσματος από θνητούς ανθρώπους – δίνεται κάθε στιγμή, κάθε ώρα, κάθε ημέρα. Για πάντα. 

Φωτογραφία Banner: Τοιχογραφία στη βόρεια πλευρά της Λευκωσίας, από τον καλλιτέχνη Αχιλλέα Μιχαηλίδη (Paparazzi)